Giữa lòng mỗi mùa xuân, khi sắc đào, sắc mai rực rỡ nhuộm khắp làng quê, phố thị, người Việt lại nhớ về hình ảnh cây nêu – một biểu tượng Tết thiêng liêng, gắn liền với tín ngưỡng dân gian từ thuở hồng hoang. Trong dòng chảy văn hóa dài lâu của dân tộc, cây nêu không chỉ là phong tục, mà còn là một “vật thiêng” chứa đựng linh hồn văn hóa Đông Sơn – nền văn minh rực rỡ của người Việt cổ.

1. Cây nêu là gì?

Cây nêu là một cây tre cao, được dựng lên vào những ngày cuối năm âm lịch, thường từ 23 tháng Chạp – sau lễ tiễn ông Công ông Táo về trời. Trên ngọn cây được treo những vật tượng trưng như bùa trừ tà, khánh đất, lá dứa, nhánh xương rồng, chuông gió, hình nộm... nhằm mục đích xua đuổi tà ma, quỷ dữ, đồng thời báo hiệu với thế giới tâm linh rằng Tết đã về, nhà đã sạch sẽ, sẵn sàng đón tổ tiên.

Cây nêu thường được hạ xuống vào ngày mùng 7 Tết – gọi là “lễ khai hạ” – để đánh dấu kết thúc kỳ nghỉ Tết và bắt đầu một năm mới lao động, sản xuất.

2. Dấu ấn Đông Sơn trong biểu tượng cây nêu

Khi nói đến cây nêu như một di sản văn hóa Đông Sơn, người ta muốn nhấn mạnh rằng phong tục dựng cây nêu đã có từ hàng nghìn năm trước, xuất hiện cùng thời với trống đồng, với tín ngưỡng thờ thần Mặt Trời, thần Lúa, thần Sấm của cư dân nông nghiệp lúa nước.

Trên nhiều mặt trống đồng Đông Sơn, hình ảnh những chiếc cột cao chót vót với chùm lá xòe ở đầu, đứng giữa trung tâm lễ hội, bao quanh là người múa hát, đánh trống, đã được các nhà nghiên cứu xác định là hình ảnh sớm nhất của cây nêu.

Cây nêu trong văn hóa Đông Sơn là trục nối giữa trời và đất, giữa người sống và tổ tiên, thần linh, thể hiện niềm tin rằng thiên – địa – nhân là một thể thống nhất, vận hành hài hòa trong đời sống con người.

3. Ý nghĩa tâm linh và phong thủy của cây nêu

Trong tín ngưỡng dân gian, cây nêu mang nhiều tầng ý nghĩa:

• Xua đuổi tà ma: Theo quan niệm xưa, dịp cuối năm là lúc ma quỷ quấy nhiễu, gây xui xẻo. Cây nêu với những vật trang trí phát tiếng động, rung lắc trong gió như lời cảnh báo không gian này đã được “thanh lọc”, không cho tà khí xâm nhập.

• Mời gọi tổ tiên về ăn Tết: Nêu cũng là “cột mốc” báo hiệu cho ông bà, tổ tiên biết nơi con cháu đang sống để trở về hưởng lễ Tết.

• Trấn trạch và cầu phúc: Cây nêu được xem như một trụ phong thủy giữ sự bình an cho gia đình trong suốt dịp năm mới, mang lại phúc khí, thịnh vượng và sự khởi đầu suôn sẻ.

4. Cây nêu trong các vùng miền

Tuy cùng một ý nghĩa chung, nhưng hình thức cây nêu lại khác nhau ở từng vùng:

• Miền Bắc: Dựng cây tre cao, gắn túm lá ngải, túi đất, khánh đất, hình nhân, đôi khi còn treo cả đèn lồng nhỏ và câu đối đỏ. Ở một số nơi còn buộc thêm cành dứa và lông gà để trừ tà.

• Miền Trung: Cây nêu thường được dựng trong khuôn viên đình làng hoặc nhà thờ họ, trang trí đơn giản nhưng mang tính biểu trưng cao. Một số nơi dựng nhiều cây nêu thành hàng trong các lễ hội làng.

• Miền Nam: Cây nêu có thể được làm bằng tre hoặc cây đòn dông, gắn lá dừa, dây ngũ sắc và lồng đèn. Ở một số tỉnh như Bến Tre, cây nêu là một phần quan trọng trong nghi lễ dựng bàn thờ Tết.

5. Cây nêu trong đời sống hiện đại – một biểu tượng đang hồi sinh

Ngày nay, trong nhịp sống hiện đại, cây nêu đã dần vắng bóng trong nhiều gia đình thành thị. Tuy nhiên, tại các vùng nông thôn, các làng cổ, đình chùa và trong nhiều lễ hội truyền thống, cây nêu vẫn giữ vị trí trang trọng, linh thiêng. Không chỉ dừng lại ở phong tục, cây nêu còn được phục dựng như một biểu tượng văn hóa, giáo dục thế hệ trẻ về cội nguồn và tín ngưỡng dân tộc.

Trong những năm gần đây, nhiều địa phương như Thanh Hóa, Nghệ An, Huế, Hà Nội… đã phục dựng lễ dựng cây nêu truyền thống, tổ chức nghi lễ long trọng, có trống, chiêng, lễ cáo trời đất, rước nêu từ đình làng về trước sân đình. Điều này không chỉ khơi dậy ký ức dân gian mà còn góp phần bảo tồn một di sản vô giá từ thời Đông Sơn.

6. Cây nêu – ngọn giáo thiêng của hồn Việt

Từ một hình ảnh nhỏ trên trống đồng cách đây hàng nghìn năm, cây nêu đã trở thành biểu tượng sống động của văn hóa Việt, là dấu nối thiêng liêng giữa Tết, tổ tiên, con cháu và trời đất. Nó thể hiện khát vọng về một năm mới an lành, mùa màng tốt tươi, con người hòa hợp với tự nhiên và vũ trụ.

Cây nêu không chỉ là một chiếc cột tre dựng tạm vài ngày, mà là một “ngọn giáo thiêng” của văn hóa Đông Sơn, cắm sâu vào đất mẹ, vươn cao lên trời xanh, mang theo bao ước vọng, niềm tin và bản sắc của người Việt – dù trải qua bao thế kỷ, vẫn chưa bao giờ phai nhòa.